ساعتی در میدان بهارستان و مرور خاطره‌ها
یکی از مهمترین و قدیمی‌ترین میدان‌های شهر است، میدانی که ناظر رخدادها و اتفاق‌های کوچک و بزرگ در طول تاریخ بوده‌است، کسانی که ساکن تهران هستند حداقل یکبار گذرشان به میدان بهارستان افتاده است. ساختمان‌های قدیمی و عمارت‌های تاریخی که چشم‌ها را به خود خیره می‌کند و امکان دسترسی به نقاط مختلف شهر یکی از ویژگی‌های این میدان به شمار می‌آید، اگرچه در برخی از ساعت‌ها، به دلیل نزدیکی به بازار ترافیک زیادی در این منطقه وجود دارد اما اغلب به عنوان مرکز خرید کالاهای مختلف مثل کارت عروسی، کیف و کفش و لباس شناخته می‌شود. در این گزارش گذری کوتاه داریم به میدان بهارستان، یکی از خاطره انگیزترین میدان‌های تهران.
نگارستانی که بهارستان شد
میدان بهارستان تا اواخر دوره سلطنت رضاشاه میدان نگارستان نامیده می‌شد که از نام باغ و کاخ نگارستان گرفته‌شده‌بود. مجموعه نگارستان در شمال میدان قرار داشت و به‌دستور فتحعلی شاه قاجار به عنوان خانه تابستانی پادشاه در خارج از شهر تهران آن روز ساخته شد.
دلیل اصلی اهمیت میدان بهارستان، ساختمان مجلس شورای ملی از دوره مشروطه و مجلس شورای اسلامی است، علاوه بر آن ساختمان مهم دیگری مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم در ضلع شمال غربی میدان قرار دارد. کتابخانه مجلس هم که از جمله مراکز غنی کتاب به شمار می‌رود در این میدان قرار دارد و مدرسه عالی شهید مطهری هم در این میدان واقع شده‌است. در کنار همه اینها بورس خرید انواع کالاها را هم می‌توان در بخش‌های مختلف این میدان یافت، در بخش شمال غربی بهارستان، بورس فروش ساز قرار دارد، البته به آن بورس انواع آلبوم و کارت دعوت تا قلم و کاغذ و سررسید را هم باید اضافه کرد و دو پاساژ با انواع و اقسام کیف و کفش که مشتریان خاص خود را دارند. این میدان از جنوب به محله سرچشمه و پس از آن چهار راه سیروس و میدان شوش، از شمال به محله فخرآباد و سپس پل چوبی، از غرب به باغ سپهسالار و از شرق به خیابان شهدا محدود است.
جایی برای تعاملات اجتماعی
به سراغ مهرداد مال عزیزی طراح و معمار شهری، می‌رویم، او درباره نقش میدان‌ها در کلان شهرها، می‌گوید: «اهمیت میدان‌ها علاوه بر ایجاد دسترسی برای مردم به حدی بالا است که مردم همه با هم در آن نقطه تعامل ایجاد می‌کنند، در کل می‌توان گفت میدان‌ها، اهمیت تعادلی و ایجاد دسترسی برای مردم دارند.»
او ادامه داد: «میدان بر ضرورت تعاملات اجتماعی، در نقطه‌ای از روستا و شهر رخ می‌دهد، امروزه کمر میدانی را می‌توان یافت که که بارگذاری تعاملات اجتماعی به صورت پررنگ در آن رخ دهد، در این میان میدان بهارستان به عنوان ترازو و کفه تعاملات اجتماعی بیشتر از یک فلکه موجب دسترسی شهری است و فرصتی است تا به آن اهمیت داده شود و این موضوع فرصت مغتنمی است که نباید به تهدید و نقطه ضعف تبدیل شود.»
مال عزیزی با بیان اینکه میدان بهارستان را باید نجات داد، یادآور شد: «به نظر من باید بهارستان را قبل از اینکه به یک فلکه تبدیل شود، نجات دارد، باید با تکیه به تاریخچه‌ای که در آن وجود دارد، نوعی پاتوق شهری در آن ایجاد کرد. ساختمان مجلس، کتابخانه مجلس و باغ نگارستان از پربارترین و قدیمی‌ترین بناهای معماری در تهران به شمار می‌آیند که یادگاری معمار سه نسل ایرانی از قاجار تا پهلاو و دوره معاصر را در بر می‌گیرد و نقاط مختلف این میدان در بارگذاری و روند تکمیل تاریخ ایران بسیار سنگین است.»
این کارشناس حوزه شهری در بخش دیگر سخنان خود به اهمیت میدان بهارستان اشاره‌کرد و گفت: «این میدان ورودی و پاتوق فعالیت‌های شهری در مقیاس کشور است و طراحی آن باید بازنگری شود و این کار نیاز به تعمق دارد، چون دو رویکرد اساسی باید برای طراحی میدان در نظر گیرد؛ نخست خوانایی طراحی و دوم اسطوره‌ای بودن طراحی، در ادامه نتیجه کار هدف ما را بارگذاری می‌کند.»
او در این زمینه توضیح داد: «خوانایی یعنی این میدان از حیث سناریو، مفاهیم و مصالح باید کاملا شفاف و ساده انگاری شود، آنچه در میدان است تلفیقی از توده‌های مختلف است، در نرده‌ها و کف تنوع زیادی در طراحی میدان است و این موضوع اساسا ویژگی خوانایی میدان را به شدت تضعیف می‌کند، تنوع در مصالح و مواد سبب می‌شود معماری خوانایی نداشته باشد و یکدست نباشد. طرح‌های اولیه مربوط به دهه 30 بود، به عنوان مثال قبلا یک حوض 10 متری وجود داشت که ماشین ها دور آن پارک می‌کردند اما این حوض کم کم تبدیل به چمن شد.»
مال عزیزی با بیان اینکه باید تلاش کرده زنده‌سازی تاریخ در این میدان شکل گیرد، افزود: « به نظرم باید تنوع سه دوره معماری و رخدادهای تاریخی و کل کارکردها در میدان وجود داشته باشد، در ورودی بازار قدیم راسته کاغذفروشی، یا پاساژ کیف و کفش فروشی تنوع کارکردی و معماری این فرصت را می‌دهد که آنچه در وسط میدان رخ می‌دهد از خوانایی بیش از حدی برخوردار باشد، همچنین توده‌های فضای سبز طرح کاشت و الگو دارد.»
او همچنین درباره لزوم وجود طرح اسطوره‌ای در این میدان، عنوان‌کرد: «باید زمینه‌ای ایجاد شود که به سبب رخدادهای سیاسی و تاریخی که در این میدان رخ داده داده، طراحی‌ها نماد و اسطوره آن اتفاقات باشد، به عنوان مثال در میدان نقش جهان اصفهان طراحی به گونه‌ای است که که سر میدان یک اتفاق و ته آن یک اتفاق دیگر رخ داده و وسط، ساده انگاری شده‌است تا مصالح کف میدان، بیننده را منحرف نکند، منظور این است که رخدادها را ساده‌انگاری کرده و به محیط بیاوریم.»
به گفته وی، ما در این میدان سردیس شهید مدرس را داریم، در حالی که جای آن، در بهارستان نیست، سردیس نشانه یک پاتوق شهری است و وقتی به میدان بهارستان ارجاع می‌دهیم و باید یک اتفاق شهری رخ دهد. یعنی عناصر در حد و مقیاس فضای شهری باشد، پیشنهاد می‌کنم در این میدان با وضعیت موجود درخت‌ها باید جابجا شود و طرح میدان ساده‌انگاری شود. استفاده از المان‌های شهری مثل آبنما، فضای سنگ و سنگفرش کاهش پیدا کند، نرده و آبنما و جداول دور میدان حذف شود، این میدان زمانیی خوانا می‌شود که جدول‌های ارتباطی را هموار کنیم.»
شاهدهای بی زبان
در روزگاری، دور میدان، باغ بزرگ سردار و نظامیه و نگارستان بود که هنوز هم زیبایی و سرسبزی آن باغ‌های قدیمی، بر باغ‌های نگارستان و مجلس سایه افکنده است. این میدان در سال‌هایی نه چندان دور، محل زندگی رجال و اعیان قدیمی تهران بوده‌است. به نوشته عبدالله مستوفی، شاه پس از عزل صدراعظم برای فراموشی یاد او در بین مردم، نام «بهارستان» را پیش کشید، عنوانی که تا امروز باقی است و باید آن را یادگار ناصرالدین شاه دانست. هرچند عبدالله انوار این نام‌گذاری را به سپهسالار نسبت داده و در جایی نوشته است که «عزیزالسلطان، ملیجک ناصرالدین شاه که مدّتی در یکی از عمارت‌های بهارستان (مرکز پژوهش‌های فعلی مجلس) می‌زیسته، نام عزیزیه را به جای بهارستان برای منطقه انتخاب کرده که از قرار، میان مردم رواج نیافته‌است.
ساختمان‌ها و دیوارهای این میدان شاهدان بی‌زبانی هستند که اتفاقات و رخدادهای بزرگی را در سینه حفظ کرده‌اند. سال‌ها پیش وقتی میرزا علی‌اصغرخان اتابک از مجلس خارج می‌شد، فکر نمی‌کرد کسی می‌خواهد او را ترور کند، اما دیوارها و سنگفرش‌ها به خوبی شاهد این موضوع بودند، این بناها حتی لحظه به توپ بسته‌شدن مجلس توسط قزاقان زیر فرمان لیاخوف روسی را هم به یاد دارند یا حتی راهپیمایی‌های متعدد مردم در حمایت از دولت مصدق، همچنین راهپیمایی مخالفین دولت مصدق در این میدان